Abortuspil voorschrift mogelijk bij Belgische huisarts ?

In de coronapandemie hebben veel landen de strikte regelgeving rond abortus versoepeld. Zodat met beperkingen van lockdowns en quarantaineverplichtingen de toegang tot zorg voor vrouwen met een ongewenste zwangerschap gegarandeerd kon blijven. Het sterkste voorbeeld daarvan is Frankrijk, dat het voortaan voor vrouwen die ongewenst zwanger zijn mogelijk maakt via een online consult een recept voor een abortuspil te verkrijgen.

Nederland was altijd een gidsland is geweest in de legalisering van abortus, maar steekt hier ineens conservatief bij af. „Ja dat klopt inderdaad”, zegt gynaecoloog Gunilla Kleiverda, „Nederland loopt nu mijlenver achter bij de anderen.” Kleiverda was tot midden vorig jaar werkzaam als gynaecoloog in het Flevoziekenhuis in Almere en is bestuurder bij Women on Waves (WoW), een organisatie die zich internationaal inspant voor vrije toegang tot abortuszorg.

In vergelijking met andere landen wordt de abortuspil in Nederland weinig gebruikt. Abortus wordt hier opvallend vaak uitgevoerd als chirurgische ingreep, een zogeheten zuigcurettage. Voor en na de ingreep vindt er een echo plaats om de status van de zwangerschap en het resultaat van de behandeling te bepalen.

Stigma en taboe

Dat grote verschil met de meeste andere westerse landen kwam ook naar voren in een overzichtsartikel dat twee jaar geleden verscheen in The BMJ Sexual & Reproductive Health. Samen met Italië, België en Duitsland vormt Nederland een uitzondering in het gebruik van de abortuspil als alternatief. In de meeste landen wordt meer dan de helft van de abortussen met medicijnen opgewekt, in Finland en Zweden is dat zelfs respectievelijk 93 en 97 procent. Hoewel het aandeel pil-abortussen in Nederland langzaam groeit, kwam het in 2020 uit op ‘slechts’ 31 procent.

Het merendeel van de abortussen (90,5 procent) gebeurt in een van de zestien abortusklinieken die ons land telt. De rest vindt plaats in ziekenhuizen. Wat opvalt in de cijfers van de Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd: in ziekenhuizen worden verreweg de meeste abortussen wél met de abortuspil uitgevoerd.

Momenteel is een wijziging van de Wet afbreking zwangerschap in behandeling in de Tweede Kamer, die het mogelijk moet maken dat ook huisartsen een abortuspil voorschrijven. „Dat zou een grote verbetering zijn”, zegt Lianne Holten, verloskundige en als onderzoeker verbonden aan de Verloskunde Academie in Amsterdam. „Bij de huisarts als onderdeel van de reguliere zorg is het beter op zijn plek dan in aparte klinieken”, zegt Holten. „Het kan helpen iets van het stigma en taboe rond abortus te verzachten. Vrouwen die naar een abortuskliniek moeten om hun zwangerschap te laten beëindigen leven vaak met de angst dat ze door activisten lastiggevallen zullen worden. En er zijn ook vrouwen die ongewenst zwanger raken als slachtoffer van huiselijk geweld. Die kunnen heel moeilijk de deur uit. Voor hen zal het makkelijker zijn naar de huisarts te gaan dan naar een abortuskliniek waarvoor ze soms ver moeten reizen.”

Medicijncombinatie

Huisartsen zullen abortussen veilig kunnen begeleiden, zegt gynaecoloog Kleiverda. „Medisch gezien is het een heel simpele handeling, vergelijkbaar met het begeleiden van een miskraam, wat huisartsen ook doen. Mochten er complicaties optreden dan kunnen ze snel doorverwijzen naar een ziekenhuis. In Ierland, dat een paar jaar geleden abortus legaliseerde, is die zorg meteen bij de huisartsen ondergebracht. In Frankrijk gaat dat ook probleemloos.”

De abortuspil is niet één pil, maar een combinatie van twee middelen. De standaardbehandeling gaat als volgt: de vrouw neemt eerst een pil van 200 milligram mifepriston. Mifepriston maakt de baarmoedermond zacht en stopt de groei van het embryo (het werkt tegengesteld aan het zwangerschapshormoon progesteron). Het dient als ‘voorbereiding’ om het tweede middel, misoprostol, beter te laten werken. Misoprostol wekt weeën op en zorgt ervoor dat het vruchtje wordt afgedreven. Een tot twee dagen na de inname van mifepriston moeten vier tabletten (800 milligram) misoprostol diep in de vagina of in de wangzak gestopt worden om langzaam op te lossen. Meestal binnen vier uur komt dan de bloeding op gang. Dat kan gepaard gaan met hevige buikkramp, die met pijnstillers (ibuprofen) is te verlichten.

Foto ANP

Sinds 2005 staat de medicijncombinatie voor abortus op de lijst van essentiële geneesmiddelen van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). Destijds werd daar nog bij vermeld dat dit wel onder nauw medisch toezicht moest worden voorgeschreven, omdat er nog maar beperkt zicht was op effectiviteit en veiligheid van de middelen. Maar in 2019 liet de WHO die voorwaarde vallen, omdat er inmiddels voldoende wetenschappelijk bewijs was dat er geen noodzaak voor was. Ook routinematige echo-controles zijn niet nodig, schrijft de WHO.

Een wijdverbreid misverstand is overigens dat de zogeheten morningafterpil net zo werkt als de abortuspil. Maar het is totaal iets anders. De morningafterpil bestaat uit een hormoon dat de eisprong tijdelijk onderdrukt waardoor er geen eicel is die bevrucht kan worden. De pil breekt een zwangerschap niet af, maar voorkomt die. Na onbeschermde seks is er nog even respijt omdat de bevruchting meestal pas in de dagen erna plaatsvindt.

"De abortuszorg moet veel toegankelijker worden"
Gunilla Kleiverda gynaecoloog

Morningafterpillen zijn sinds 2004 zonder recept verkrijgbaar bij drogist of apotheek. Uit een enquête in het rapport Seksuele gezondheid in Nederland uit 2017 van de Rutgers Stichting blijkt dat één op de twintig volwassen vrouwen in het voorgaande jaar ten minste één keer de morningafterpil had gebruikt.

Voor zogeheten ‘overtijdbehandelingen’ maakt de Nederlandse wet een uitzondering. Tot zeventien dagen na het uitblijven van de menstruatie mag de zwangerschap zonder registratieverplichting afgebroken worden met medicijnen of curettage. In 2020 kregen 9.903 vrouwen zo’n overtijdbehandeling. „Dit valt dus niet onder de abortuswet, maar het is exact dezelfde behandeling als de abortus provocatus die na zeventien dagen over tijd tot negen weken zwangerschapsduur exclusief door ziekenhuizen en klinieken mag worden uitgevoerd”, merkt Kleiverda op. „Het verschil is echt niet groot. En er zijn trouwens inmiddels ook al huisartsen die overtijdbehandelingen geven.”

Terwijl Nederland discussieert over verstrekking van de abortuspil via de huisarts, durven andere landen het al aan om abortuspillen via online consulten te verstrekken. En ook daar blijken geen bijzondere medische risico’s aan te zitten, concluderen onderzoekers in een een grootschalige vergelijkende studie uitgevoerd in Groot-Brittannië. Teleconsulten zonder echo zijn net zo veilig en effectief als traditionele fysieke consulten waarbij abortuspillen worden verstrekt. Desalniettemin besloot de Britse regering deze week om deze onder pandemische omstandigheden ingevoerde maatregel per 1 september toch weer terug te draaien. Wales koos er echter wel voor online abortuspil-verstrekking blijvend mogelijk te maken.

Teleconsulten zonder echo

Een kleiner onderzoek dat tijdens de coronapandemie in het universiteitshospitaal Brugmann in Brussel werd gedaan, bevestigde de resultaten van het Britse onderzoek. De abortus verliep zelfs beter bij de thuisgroep (99 procent succes, in één keer) dan bij de ziekenhuisgroep (93 procent), al voelden de deelneemsters zich gemiddeld wel iets veiliger bij een behandeling in het ziekenhuis.

Ook Women on Waves heeft ervaring met duizenden vrouwen in het buitenland die aanklopten voor hulp en abortusmedicatie per post kregen toegestuurd. „Met heel goede resultaten”, zegt Kleiverda. „Op afstand kun je in meeste gevallen een betrouwbare anamnese doen. Ik schat dat het bij tweederde van de vrouwen niet nodig is om hiervoor fysiek een arts te bezoeken en een echo te laten doen.”

Lianne Holten ziet het liefst dat alle drie de opties voor abortus in Nederland mogelijk worden: in de kliniek, via de huisarts of online. „Dat laatste kan een oplossing zijn voor vrouwen die al zeker weten dat zij een abortus willen. Naar de huisarts gaan kan voor vrouwen lastig zijn als zij hun zwangerschap voor de buitenwereld geheim willen houden. Aan de andere kant zijn er ook vrouwen die heel graag een adviserend gesprek met hun huisarts zouden willen over hun keuze. En er zijn vrouwen die liever een roesje nemen om de zwangerschap te laten beëindigen, die zijn het beste af in een abortuskliniek.”

In een artikel in Medisch Contact uit 2007 pleitte Gunilla Kleiverda er zelfs al voor de abortuspil via de drogist beschikbaar te maken, net als de morningafterpil. Denkt zij er nog steeds zo over? „Beschouw het als een bij-wijze-van-spreken”, zegt Kleiverda. „De abortuszorg moet veel toegankelijker worden en wat mij betreft moet abortus ook uit het strafrecht gehaald worden. Als het bij de huisarts terechtkomt is dat in ieder geval een belangrijke stap voorwaarts. Naast huisartsen zouden ook verloskundigen zulke begeleiding kunnen bieden.”

Cijfers abortus in Nederland

8,9

Het Nederlandse abortuscijfer van 8,9 is een van de laagste ter wereld. Het getal geeft het jaarlijks aantal abortussen aan per duizend vrouwen in de vruchtbare leeftijd (15-45 jaar).

31.364

In Nederland vonden in 2020 31.364 abortussen plaats. Daaronder waren ook 2.818 abortussen bij vrouwen die van buiten Nederland kwamen. Het aantal abortussen in Nederland ligt al jaren vrij stabiel rond 30.000 per jaar. In 2020 kwamen er in Nederland 168.066 kinderen ter wereld.

9.750

In Nederland wordt abortusmedicatie vaak gecombineerd met zuigcurettage, dat was het geval bij 19.198 vrouwen. Slechts 9.750 vrouwen kregen alleen een abortuspil voor de zwangerschapsafbreking en 2.388 ondergingen alleen een zuigcurettage. In de loop van de jaren zijn vrouwen steeds vaker voor een abortuspil gaan kiezen.

2.195

Afwijkingen bij de foetus die werden geconstateerd tijdens prenatale diagnostiek was voor 2.195 vrouwen (7 procent) de reden om de zwangerschap te beëindigen. Dit cijfer stijgt de laatste jaren.

Een versie van dit artikel verscheen ook in NRC Handelsblad van 26 februari 2022