Kritische bedenkingen over preventief darmonderzoek

Hoera, het is darmkankermaand!

Het is internationale darmkankermaand en ik vroeg me af of ’s lands bekendste darmdokter Ernst Kuipers, tevens minister van Volksgezondheid, de verleiding kon weerstaan om als hoogste zorgbestuurder van Nederland speciale aandacht te schenken aan het onderwerp waar hij zijn halve professionele leven aan wijdde. Hij leverde jarenlang strijd om een bevolkingsonderzoek darmkanker in te voeren, wat uiteindelijk lukte. Elke twee jaar worden meer dan twee miljoen Nederlanders gevraagd een poepsample in te leveren, om zo te speuren naar bloedsporen die kunnen wijzen op kanker.

U vraagt zich misschien af waarom ik me zo concentreer op de mogelijke vooringenomenheid van Ernst Kuipers. Dat is omdat u het niet doet. We roepen boehoe als een bewindspersoon vertrekt voor een baan in het werkveld dat hij eerder bestuurde (denk KLM of Energie Nederland), maar vinden het geen enkel probleem om bewindspersonen uit het werkveld te recruteren. Zeker niet als het dokters en wetenschappers betreft – hun onafhankelijkheid wordt structureel overschat.

De minister kon het niet laten. De darmkankermaand werd op sociale media flink in het zonnetje gezet, van – hoera! – duurzamere verpakking tot de ErasmusMC twijfeltelefoon die nu niet langer alleen wordt ingezet voor het beantwoorden van uw vragen over coronavaccins, maar ook voor het verstrekken van zogenaamd onafhankelijke informatie aan ieder die nog twijfelt over deelname aan het bevolkingsonderzoek darmkanker.

Dat bevolkingsonderzoek is behoorlijk omstreden. Vertellen de telefonisten dat het nogal ingrijpend is? Dat er een gerede kans is dat u verontrustend nieuws krijgt? Dat 5 procent van de deelnemers te horen krijgt dat er bloedsporen zijn gevonden en er een vervolgonderzoek nodig is? Dat u er tegenop zult zien, de dagen zult aftellen tot het laxeermiddel? Dat de camera van achteren wordt ingebracht? Dat de kans aanzienlijk is dat de dokter u achteraf probeert gerust te stellen, omdat u bij de 94 procent hoort die helemaal geen darmkanker heeft? Dat dat geruststellen niet altijd lukt en een heleboel deelnemers voortaan bij elk buikpijntje ten onrechte piekeren?

Vertellen ze bij de twijfeltelefoon dat er andere vorm van kankerpreventie mogelijk is? Risicofactoren voor darmkanker zijn overgewicht, roken, drinken, vlees eten. Deze week werden de resultaten van vier jaar Nationale Preventie-akkoord uit 2018 gepresenteerd. Het ministerie van VWS twitterde er niet veel over. Begrijpelijk, want het akkoord resulteerde vier jaar later in nul verbetering. Nog steeds rookt een op de vijf Nederlanders, drinkt 15 procent structureel te veel en heeft de helft overgewicht. Ook de vleesconsumptie, een bekende risicofactor voor darmkanker, daalde in die jaren niet.

Wat zou er gebeuren als we de honderd miljoen euro die we jaarlijks aan het bevolkingsonderzoek uitgeven inzetten voor het verbeteren van leefstijl?

Ik weet het niet. Vanuit het ErasmusMC dringt men aan op een vierde bevolkingsonderzoek, naast borst-, baarmoederhals- en darm- ook prostaatkanker. De vraag is of we überhaupt nog kunnen rekenen op een eerlijk en onbevooroordeeld ministerieel besluit op dit onderwerp. Ik hoop dat de Kamer en het journaille goed opletten. Want het probleem ligt niet alleen bij een vooringenomen minister met een doktersbril waarin elke Nederlander eruit ziet als een potentiële kankerpatiënt. Je maakt je als columnist, Kamerlid of journalist niet populair als je moeilijk doet over het vroeg opsporen van kanker– ook niet wanneer dit soort paardenmiddelen worden ingezet. Het zal je verbazen hoeveel intelligente mensen stoppen met denken en veranderen in volgzame schapen wanneer het k-woord valt.

Dankzij het bevolkingsonderzoek groeit het kritiekloze Alpe d’Huzes-gejuich. Want elk jaar komen er weer tienduizenden overlevers bij. Bij hen werden poliepen weggehaald (naar alle waarschijnlijkheid behoorlijk onschuldige) en zij zullen hun leven lang geloven en verklaren dat ze er, goddank, vroeg bij waren. Survivor bias heet dat. In dit geval hebben we ook last van ‘minister bias’.

Rosanne Hertzberger is microbioloog.